Historia
Opisanie dziejów naszej ziemi nie jest rzeczą łatwą z uwagi na szczupłość zapisów historycznych. Pierwszej próby dokonania tej sprawy podjął się dr Jan Kot. Praca ta jednak ukazała się przed prawie dziesięcioma laty w niezbyt wielkim nakładzie, dotyczy nie tylko naszego terenu i jego historii. Dorastająca młodzież historię swojej miejscowości zna w niewielkim stopniu. Myślę więc, że niniejszy artykuł wzbogaci wiedzę mieszkańców w tym zakresie.
Wieś Irządze istniała znacznie wcześniej zanim dokonana została chrystianizacja naszego kraju. Nazwa wsi pochodzi od słów „jej rządze” czyli rządów kobiety. Według przekazów, miała ona być uposażeniem żon książąt polskich: Dąbrówki, Ryksy i innych. Należy sądzić, że musiała to być duża w tym czasie wieś, skoro stanowiła uposażenie żon książęcych. Z rządami Dąbrówki w Irządzach związane jest również założenie kościoła parafialnego. Parafia Irządze uchodzi bowiem za jedną z najstarszych w Polsce.
W późniejszym czasie wieś przeszła w inne ręce. W 1220 r. zapisana została informacja, że biskup krakowski Iwo Odrowąż dał dziesięcinę z tej wsi klasztorowi w Mstowie. Część wsi należała do dziedziców stanu rycerskiego, a część do klasztoru. Zapis historyczny z 1325 r. podaje, że Irządze były siedzibą dekanatu obejmującego 25 parafii między innymi: Secemin, Potok, Kromołów, Mstów. Częstochowa, Lelów i Kłobuck a dziekan Ulryk płacił świętopietrze. Od 1334 r. Irządze należą do dekanatu lelowskiego.
W XIV i XV wieku Ziemię Irządzką i okolice zamieszkiwało wiele szlachty z rodu Świętopełków herbu „Lis” oddających znaczne posługi królowi Władysławowi Łokietkowi. W 1390 r. kościół w Irządzach był przebudowany przez rycerza Stefana Świętopełka właściciela wielu wsi. Szlachta z tego rodu fundowała kościoły w Goleniowach i Słupi, a także pełniła ważne funkcje państwowe. Z Irządz wywodził się Świętopełek wojewoda łęczycki w czasach Łokietka, a także wojewoda sieradzki Przybkon, który brał udział w chrystianizacji Litwy za Jagiełły. Zachował się dokument w którym napisano, że dnia 5 maja 1400 r. na wiecu w Krakowie występuje Stefan podkomorzy sieradzki i jego żona Elżbieta przeciw Katarzynie wdowie po Przybkonie wojewodzie z Irządz o pole zwane Poświętne. Z Sadowia pochodził Andrzej dr dekretów, rektor kościoła w Irządzach, który w 1452 r. czynił ugodę z Janem Pukarzowskim o uposażenie plebana. W czasie wizytacji w latach 1596-8 prowadzonej w tej okolicy przez archidiakona Kazimierskiego za czasów kardynała Radziwiłła biskupa krakowskiego stwierdzono, że pleban w Irządzach posiadał trzy staje pola i czynsz z karczmy wartości 20 florenów rocznie . W 1475 r. Stefan Świętopełek zapisuje kościołowi 6 grzywien w dobrach Mysłowice. Zapisy dla kościoła poczynił również Świętopełek chorąży przemyski w 1475 i w 1487 r. W 1515 roku Mikołaj Wierzbięta dziedzic Wilkowa zapisał brzeg rzeki Krztyni na sadzawkę dla plebana. W czasach Jana Długosza Irządze były stolicą dekanatu, ale część wsi należała do Stefana Świętopełka, a część do Jana Pukarzowskiego herbu „Śreniawa” Świętopełek posiadał jeszcze: Mikołajewice i Zawadę, zaś do Pukarzowskiego należały: Wilgoszcza, Wygiełzów i Zawadka. Sadowie należało do Pawła Sadowskiego, Woźniki do Jakuba herbu „Pobóg”, Ołudza do prepozyta miechowskiego, a Gołuchowice do Gołuchowskich herbu „Lis”. W/g Długosza do kościoła w Irządzach oddawana była też dziesięcina z Zadusznik.
W XVI wieku Irządze i sąsiednie wsie zmieniały właścicieli. W 1607 r. Krzysztof Pieniążek rotmistrz Stefana Batorego i Zygmunta III Wazy opisując swoje życie podaje, że w ziemi krakowskiej sprzedał, Irządze , Zawadkę, Łopuszno, Zamoście, Rutkę, Krasinkę i Zarabie. W 1595r. wieś Irządze należy do Stanisława Bolestraszyckiego i do Misiowskiego. W 1660 r. Misiowscy ufundowali dla kościoła w Irządzach dzwon, zabrany i przetopiony później hitlerowców. W czasie potopu szwedzkiego w 1657 r. pod Irządzami (Czarne Pole) wojska Stefana Czarnieckiego stoczyły bitwę z wojskami siedmiogrodzkimi księcia Rakoczego. Kościół i wieś były spalone i obrabowane. Po wojnie kościół odbudowano, ale stracił on swoją dawną okazałość. Mury i wieża zostały zniżone a gotyckie sklepienie nawy zastąpiono sufitem z desek. W 1781 r. proboszcz Irządz ksiądz Tomasz Pągowski podał w swym opisie informacje dotyczące naszego kościoła. Dobra Irządzkie były w posiadaniu Misiowskich do końca XVIII wieku o czym świadczy płyta nagrobkowa w tutejszym kościele.
Ziemia Irządzka administracyjnie należała do powiatu lelowskiego. W 1869 r. ukazem carskim, być może za poparcie mieszkańców tej okolicy powstania styczniowego, Lelów stracił prawa miejskie i przestał być powiatem. Od 1877 r. stolicą powiatu stała się Włoszczowa. W 1864 r. na podstawie ukazu carskiego również i chłopi w tej okolicy otrzymali ziemię na własność oraz zmienione zostały powinności feudalne wobec dworów. Zarządzenie carskie reorganizowało gminy dopuszczając funkcjonowanie samorządu chłopskiego. Irządze stały się siedzibą Urzędu Gminy. W 1894 r. miejscowy kościół został rozbudowany. Dobudowano dwie kaplice tworząc nawę boczną oraz kruchtę.
Po odzyskaniu niepodległości doszło w Irządzach do częściowej parcelacji majątku szlacheckiego. Ziemię zakupili miejscowi rolnicy oraz przybysze. Pozostałość dworską o obszarze 800 morgów stanowiły przeważnie lasy, łąki, stawy i kilkadziesiąt zaledwie morgów ziemi ornej. Rozparcelowano też majątki w Sadowiu, Woźnikach i Wilkowie. W 1919 r. założona zostaje spółdzielnia spożywców, która jednak po paru latach upada. Powstaje też Kółko Rolnicze pod nazwą „ Jutrzenka”, kasa zapomogowo-pożyczkowa Stefczyka oraz mleczarnia. W 1926 r. założone zostało koło Młodzieży Wiejskiej „Wici”. W 1927 r. rozpoczęto budowę szkoły siedmioklasowej.
W 1935 r. przeprowadzona zostaje w Irządzach i okolicznych wsiach komasacja gospodarstw chłopskich oraz melioracja łąk.
Ogromny wpływ na środowisko gminy Irządze a także na powiat włoszczowski w okresie międzywojennym wywarł Jan Ledwoch (1891-1953). Ukończone studia, nieprzeciętne zdolności, dar wymowy, były czynnikami, które pozwoliły mu zająć kierowniczą pozycję w tutejszym społeczeństwie. W latach 1919, 1922 i 1928 r. wybrany był posłem na sejm. Zasiadał przez wiele lat we władzach powiatowych, samorządowych i spółdzielczych. Był działaczem ruchu ludowego, początkowo należał do PSL „Wyzwolenie”. W założonej w 1926r. nowej partii Stronnictwie Chłopskim wchodził w skład ścisłego kierownictwa. Był redaktorem naczelnym „ Gazety Chłopskiej”. Napisał do gazet wiele artykułów, zorganizował setki zebrań i wieców Na terenie Ziemi Irządzkiej budował szkoły, drogi, remizy, założył ochotniczą straż pożarną, orkiestrę dętą itd.
Po najeździe Niemiec hitlerowskich na Polskę w 1939 r. i rozpoczęciu okupacji powiat włoszczowski, w tym i nasza gmina, został włączony do starostwa jędrzejowskiego w dystrykcie radomskim Generalnej Guberni.
Od chwili najazdu społeczeństwo tej ziemi włączyło się do walki z najeźdźcą, dając dowód swego patriotyzmu. W działaniach obronnych we wrześniu 1939 r. w jednostkach wojska polskiego walczyło 60 żołnierzy z tej gminy, z tego 10 poległo, część dostała się do niewoli. Nie zabrakło żołnierzy z Irządz w decydujących dla Polski walkach. W największej bitwie września 1939 r. nad Bzurą bierze udział Władysław Szewczyk, a w walkach w obronie Warszawy Władysław Stecz. W ciężkich walkach w rejonie Częstochowy Józef Struzik jest ranny. Po ucieczce z niewoli, jako żołnierz Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie przebywał we Francji, Szkocji i Włoszech, gdzie zastał go koniec wojny.
Walka z okupantem toczyła się i na tym terenie i przybrała różną formę. Już od jesieni 1939 r. zaczęły powstawać tu pierwsze oddziały partyzanckie. Ponieważ społeczeństwo polskie nie było jednolite politycznie, różne były w związku z tym partyzanckie grupy. Tak samo było i w Irządzach.
Największą i najlepiej zorganizowaną podziemną organizacją wojskową była Armia Krajowa, politycznie podporządkowana rządowi londyńskiemu. W poszczególnych wsiach istniały zakonspirowane placówki, podporządkowane większym jednostkom organizacyjnym. Irządze oznaczone były nr 13 i wchodziły w skład obwodu włoszczowskiego a ten w skład okręgu kieleckiego AK. Przed scaleniem w 1943 r. siły obwodu liczyły 4500 ludzi a po scaleniu z Batalionami Chłopskimi 6000 ludzi. Obwód AK dysponował licznymi oddziałami zbrojnymi, które na bieżąco wykonywały swoje działania bojowe, największym z nich był batalion „Tygrys” dowodzony przez Mieczysława Tarchalskiego „Marcina”. Batalion liczył 507 ludzi. W ciągu jednego roku, od chwili powstania do 15 sierpnia 1944 r. oddział wykonał 24 akcje bojowe, po czym wyruszył na pomoc walczącej Warszawie.
Od 1940 r. ruch ludowy zaczął tworzyć własne oddziały zbrojne w terenie. Na terenie gminy Irządze takie oddziały tworzył już wcześniej Józef Sygiet „Jan” z Bodziejowic, później ujęto je w ramy organizacyjne. Województwo kieleckie stanowiło III okręg Batalionów Chłopskich, w jego skład wchodziły obwody powiatowe, w gminach istniały placówki BCH. Komenda obwodu włoszczowskiego podobnie jak AK posiadała liczne oddziały zbrojne. Jednym z takich był oddział „Jana” Józefa Sygieta liczący 128 ludzi przeważnie mieszkańców gminy Irządze. Oddział ten wykonał 32 duże akcje z których dwie: pod Szczekocinami 22 VII 1944 r. i na trasie Żarki-Podlesie 6 VIII 1944 r. zamieniły się w bitwy.
Od połowy 1943 r. na tym terenie zaczął rozwijać się nurt lewicowy. Pierwsza komórka Polskiej Partii Robotniczej została zawiązana w Bodziejowicach, której sekretarzem został Józef Barczyk, po okupacji pierwszy wójt w Irządzach. Z rozrastających się komórek PPR, jesienią 1944 r. dr Jan Słuszniak „Słowianin” lekarz z Irządz utworzył Południowy Komitet Rejonowy PPR z siedzibą w Sokolnikach oraz oddział zbrojny którym kierował. Ugrupowania PPR występowały przeciw legalnemu rządowi londyńskiemu, dworom, księżom i głosiły przyjaźń z ZSRR.
Trzeba podkreślić fakt, że chociaż istniały tu różne organizacje polityczne i oddziały zbrojne, nie doszło między nimi do walk bratobójczych lecz istniała ścisła współpraca.
Jedną z form walki był kolportaż prasy podziemnej. Już na początku okupacji w oparciu o nasłuch radiowy prowadzony przez Konstantego Kopyciaka „Juranda” z Białej Błotnej, ukazywało się pismo „Wyzwolenie”. Potem był „Przedświt” i miesięcznik „Nowe Tory”. Miejscowa placówka AK wydawała własną gazetę „Werble”. Oprócz tego kolportowano pismo AK „Biuletyn Informacyjny”. Kolporterem centralnej prasy ludowej był Kazimierz Milejski „Kramarz” z Irządz, który pełnił funkcję łącznika komendy okręgu BCH. Podziemna prasa dostarczała rzetelnych informacji o sytuacji na frontach a także podtrzymywała na duchu społeczeństwo. Oprócz tego organizowano nielegalne wiece i urządzano demonstracje siły partyzanckiej.
Zorganizowano zostało też tajne nauczanie. Początkowo organizacją tajnego nauczania zajmował się Jan Ledwoch, a po jego aresztowaniu w 1942 r. powstała powiatowa komisja, którą kierował Bolesław Król „Czarny” - były nauczyciel z gminy Irządze. W terenie istniały gminne komisje. Ośrodkiem tajnego nauczania była Słupia. Właściciele majątku Byszewscy utrzymywali od początku okupacji nauczycieli z Krakowa, Kielc i innych miast, którzy tam znaleźli schronienie. Prowadzili oni nauczanie na poziomie gimnazjalnym, licealnym i uniwersyteckim. Ze Słupi rozjeżdżali się do okolicznych wsi, gdzie prowadzili zajęcia i egzaminy. Nauczanie na poziomie szkoły powszechnej, z zakresu historii i geografii, prowadzili miejscowi nauczyciele. Od 1944 r. działał w Wilkowie Uniwersytet Ludowy zorganizowany przez Leonarda Makiełę „Śmiałego” żołnierza BCH z oddziału „Jana” Sygieta. Po wsiach zakładano biblioteki, świetlice, organizowano wieczorki artystyczne, wystawiono nawet „Wesele” Wyspiańskiego.
Walczące z Niemcami oddziały partyzancie miały w swoich szeregach rannych i chorych żołnierzy, stale potrzebowały pomocy medycznej. Pomoc taką nieśli lekarze z Irządz – Stanisław Dziedziuchowicz „Lancet” i Jan Słuszniak „Słowianin”. Opatrywali oni rannych a także szkolili sanitariuszki w ramach działalności Ludowego Zielonego Krzyża.
Gmina Irządze była również miejscem gdzie przebywali wysiedleni po powstaniu warszawiacy. Miejscowe społeczeństwo udzieliło im pomocy w przetrwaniu tego trudnego okresu. Na terenie Witowa zorganizowany był dla wysiedlonych szpital. Oprócz tego na tym terenie ukrywani byli Żydzi oraz zbiegli jeńcy radzieccy. Walka z Niemcami nie odbyła się bez ofiar. W każdej niemal wsi byli rozstrzelani. Oprócz indywidualnych kar stosowana też była kara zbiorowa. W 1944 r. z Bodziejowic i Browarku Niemcy zabrali i zamordowali 36 mieszkańców. Pacyfikowano wsie i zabierano do prac przy okopach. Wielu ludzi zabrano do Oświęcimia, wśród nich byli Jan Ledwoch i ksiądz proboszcz Franciszek Nowakowski.
Po wyzwoleniu Irządze powróciły do powiatu włoszczowskiego w województwie kieleckim. W związku z przejęciem władzy w Polsce przez komunistów i rozpoczęciu budowy nowego ustroju, w Irządzach dochodzi do dużych zmian. Zaraz po przejściu frontu władzę na terenie gminy przejmują ludzie związani z Polską Partią Robotniczą. Tworzą gminną milicję i obsadzają swoimi ludźmi tutejsze instytucje. Przeprowadzona zostaje reforma rolna, której konsekwencją była likwidacja dworów w Irządzach i w sąsiednich wsiach. Ziemię otrzymali bezrolni i małorolni chłopi. Pełnomocnikiem powiatowym do spraw reformy był dr Jan Słuszniak.
W kilka lat po przeprowadzeniu reformy rolnej nasiliły się w tutejszej gminie, podobnie jak w całym kraju, naciski władzy na chłopów w celu zmiany sposobu użytkowania ziemi, z indywidualnego na zespołowy. Chłopi niechętnie zapatrywali się na tę sprawę, jednak w 1953 r. powstały tu 2 spółdzielnie produkcyjne: w Irządzach „Zorza” i w Bodziejowicach „Nasza Przyszłość”, skupiające nielicznych chłopów. W 1956 r. spółdzielnie te zostały rozwiązane jak większość innych. Uspółdzielczono też po wojnie handel wiejski. W miejsce prywatnych sklepów i restauracji utworzono Gminną Spółdzielnię „Samopomoc Chłopska”. Zorganizowano szkolnictwo podstawowe oraz Uniwersytet Ludowy w Wygiełzowie. Prowadzony przez wspomnianego dr Jana Słuszniaka, istniał do 1948 r. Rozpoczęto budowę dróg bitych w terenie i przeprowadzono elektryfikację. Jednocześnie ze wsi odchodziła do rozwijających się miast coraz większa liczba ludzi. Wśród nich byli późniejszy działacze państwowi i polityczni. Z Irządz wywodziło się dwóch posłów: Kazimierz Milejski zamieszkały we Włoszczowie oraz Eugeniusz Kot zamieszkały w Kielcach.
W 70-latach wybudowano w Irządzach ośrodek zdrowia, Dom Nauczyciela, szereg sklepów, piekarnię, zorganizowano sieć Kółek Rolniczych oraz odbudowany został pałac po Krotkiewskim, który stał się siedzibą Urzędu Gminy.
W 1975 r. przeprowadzona została reforma administracyjna w naszym kraju, zlikwidowana została sieć powiatów i zorganizowano nowe województwa. Irządze weszły w skład województwa częstochowskiego. Zmiana ta okazała się niezbyt szczęśliwa dla Irządz, ponieważ już w początkach 1976 r. władze wojewódzkie zlikwidowały miejscowy Urząd Gminy przyłączając teren do gminy Lelów. Większość mieszkańców z trudem znosiła tę sytuację i korzystając z przemian jakie zaistniały w kraju w latach 80-tych, rozpoczęto starania, które doprowadziły do reaktywowania gminy w 1982 r. Obszar gminy był już mniejszy, ponieważ takie miejscowości jak: Siedliska, Nakło, Gustawów-Małachów i Browarek weszły w skład innych gmin. W następnych latach zmodernizowano niektóre drogi w gminie, wybudowano szereg remiz strażackich oraz zbudowano gminny wodociąg.
W 1986 r. odbyła się w Irządzach uroczystość nadania gminie Krzyża Kawalerskiego Orderu Odrodzenia Polski za zasługi wobec kraj.
Styczeń 1994 r. Irządze.
mgr Andrzej Huptyś